ایمنی صنعتی و بهداشت حرفه ای (HSE) + تعاریف و اصطلاحات

منبع این نوشته: کتاب مقدمه ای بر مدیریت ریسک از دکتر رضا غلام نیا

در بحث ایمنی، بهداشت و محیط زیست (HSE) واژگان، تعاریف و اصطلاحاتی وجود دارد که در ابتدای امر ما باید با این موارد آشنا شویم تا هر کدام را در جای درست و صحیح خود بتوانیم به کار ببریم.

نکته مهمی که در این مورد وجود دارد این است که خیلی از کارشناسان فعال در حوزه HSE هنوز درک مشترک، درست و صحیحی از این واژگان و اصطلاحات ندارند و در خیلی از موارد معانی نادرست و اشتباهی از این واژگان دارند.

بعنوان مثال هنوز اجماع درستی نسبت به واژه مخاطره (Hazard) و خطر (Danger) وجود ندارد و گاها این واژه ها به جای هم استفاده می شوند. این موضوع در بحث شناسائی خطرات و ارزیابی ریسک بیشتر نمایان است و خودنمائی می کند.

واژگان مهم و کلیدی در ایمنی صنعتی و بهداشت حرفه ای

• ایمن (Safe)
• ناایمن (Unsafe)
• عمل ناایمن (Unsafe Act)
• شرایط ناایمن (Unsafe Condition)
• مخاطره (Hazard)
• خطر (Danger)
• واقعه (Event)
• واقعه ناگوار (Mishap)
• رخداد یا رویداد (Incident)
• شبه حادثه (Near Miss)
• حادثه (Accident)
• شرایط اضطراری (Emergency)
• ایمنی (Safety)
• ریسک (Risk)

1- واژه ایمن یا Safe در بحث ایمنی صنعتی و بهداشت حرفه ای

چالش ها و سوالات زیادی در این مورد وجود دارد. ایمن به چه حالتی گفته می شود؟ چه وقتی شرایط ایمن است؟ در کدام حالت ناایمن است؟ در خیلی از جاها و تعاریف و محافل ایمن را شرایط دوری از خطر می دانند و تا حدود زیادی تعریف و درک درست و به جائی است. ایمن به شرایطی گفته می شود که هیچ گونه خطر، آسیب و تهدیدی برای فرد و یا سازان وجود نداشته باشد.

به طور کلی در بحث ایمنی صنعتی و بهداشت حرفه ای (یا کلا در HSE) هر شرایطی که با شرایط از پیش تعیین شده، هماهنگ و سازگار باشد ایمن گفته می شود. شرایط از پیش تعیین شده همان قوانین، آئین نامه ها، استاندارد ها، توصیه نامه ها، دستورالعمل ها و یا هر الزامی است که برای آن شرایط در سازمان تعیین و تعریف شده است.

بعنوان مثال در بحث ایمنی ماشین آلات، انتظار می رود ماشینی که ایمن است در هر چهار وجه مکانیکی، فیزیکی، الکتریکی و عملکردی دارای شرایط ایمنی باشد. و اگر ماشینی این موارد را به طور کامل و شامل کاور کند در این حالت می گوییم این ماشین ایمن است.

در بحث ایمنی صنعتی و بهداشت حرفه ای، موضوعی که بعنوان یک چالش مطرح است و ذهن ما را به دغدغه وا می دارد این است که چقدر ایمن است؟

تجربه نشان داده است که در بیشتر مواردی که کفته می شود شرایط ایمن است، در واقع ناایمن است. معیار قضاوت برای ایمن بودن یا نبودن همان طور که گفتیم انطباق یا عدم انطباق با شرایط و قوانین موجود است. و نکته همین جاست که قوانین و مقررات در واقع کمینه و حداقل های درستی انجام کار شرایط تعریف شده می باشند نه بیشینه یا حداکثر شرایط مطلوب کار.

در ادامه بحث تعاریف و واژگان ایمنی صنعتی و بهداشت حرفه ای (HSE) بیائید برای این واژه ایمن یک مثال بزنیم. فرض کنید تعدادی ماشین داریم که همگی با حرف پ شروع می شوند. پیکان، پژو، پورشه، پیکاب و پارس تندر و تمامی این ماشین ها قرار است در یک اتوبان که حداکثر سرعت مطابق قوانین و مقررات 120 کیلومتر بر ساعت است می خواهند با سرعت یکسان (همگی 120 کیلومتر بر ساعت) حرکت کنند.

حال سوال ما این جاست آیا برای تمام این ماشین ها شرایط ایمنی و امنیتی که توسط سرنشینان آنها احساس می شود یکی است؟ قطعا پاسخ شما خیر است. چون کیفیت این ماشن ها باهم خیلی متفاوت است و ایمنی که ماشین پراید دارد با ماشین پورشه کاملا متفاوت است. و قطعا سرنشینان ماشین پورشه در مقایسه با ماشین پراید شرایط ایمن تری را تجربه می کنند.

2- واژه ناایمن یا Unsafe در بحث ایمنی صنعتی و بهداشت حرفه ای

واژه ناایمن نقطه مقابل واژه ایمن است. یعنی هر شرایطی که با شرایط از پیش تعریف شده، هماهنگ و سازگار نباشد ناایمن گفته می شود. و در واقع شرایط از پیش تعریف شده همان قوانین، مقررات، آئین نامه ها، استانداردها، توصیه نامه ها، دستوراالعمل ها و یا هر الزامی که برای آن شرایط تعریف شده است گفته می شود.

و همان گونه که می دانید نکته قابل توجه این است که برداشت و قضاوت هر کسی یا سیستمی در خصوص شرایط ایمن یا شرایط ناایمن متفاوت است. مثلا یک شرایطی از دید یک فرد یا سازمانی ناایمن و از نظر فرد یا سازمان دیگری ایمن است. و مهم ترین مورد در این حالت تبعیت از قوانین و مقررات است.

3- واژه عمل ناایمن یا Unsafe Act در بحث ایمنی صنعتی و بهداشت حرفه ای

بر اساس دو تعریف گفته شده برای دو مورد پیشین (حالت ایمن و حالت ناایمن) هر عمل یا رفتاری که با عمل و رفتار از پیش تعیین شده، هماهنگ و سازگار نباشد و با آن مغایرت داشته باشدعمل ناایمن گفته می شود. عنصری از رفتار نامطلوب که قبل از یک حادثه یا واقعه رخ می دهد می تواند منجر به حادثه شود و در اصل گفته می شود که عامل عمده بیشتر حوادث همین عمل ناایمن می باشد.

در بحث عمل ناایمن مهمترین مورد و نکته این است که ما آن را با شرایط ناایمن که جلوتر توضیح می دهیم اشتباه نگیریم. در این بخش از مقاله واژگان و تعاریف و اصطلاحات ایمنی صنعتی و بهداشت حرفه ای (HSE) مواردی از عمل ناایمن را برای شما آورده ایم تا بیشتر این موضوع برای شما جا بیفتد.

• کار کردن بدون مجوز
• ترک تجهیزات در یک وضعیت خطرناک
• به کار انداختن تجهیزات در شرایط ناایمن
• راندن وسیله نقلیه با سرعت غیر مجاز
• جدا کردن و برداشتن تجهیزات ایمنی دستگاه و تجهیزات نظیر حفاظ آنها
• استفاده از تجهیزات معیوب
• عدم استفاده از وسایل حفاظت فردی
• شوخی کردن در محیط کار
• سیگار کشیدن در محل هائی که برای این عمل دارای ممنوعیت هستند.

فقط دقت داشته باشیم که تمامی موارد بالا رفتار و عمل هستند و با شرایط ناایمن اشتباه گرفته نشوند.

4- شرایط ناایمن یا Unsafe Condition در بحث ایمنی صنعتی و بهداشت حرفه ای

در قسمت قبلی در مورد اعمال و رفتار ناایمن با مطالبی ا برای شما عنوان کردیم و در مورد اعمال ناایمن چند نمونه هم براتون آوردیم. حال در ادامه بحث در این بخش میخواهیم در مورد شرایط ناایمن برای شما مطالبی را عنوان کنیم. در واقع این بخش دیگر عمل و رفتار نیست و شرایط است. و همان تعاریف قبلی را دارد منتها در مورد شرایط. در ادامه چند مورد مثال برای شما از شرایط ناایمن آورده ایم:

• لبه و پرتگاه های بدون حفاظ
• عدم وجود علائم هشدار دهنده
• وجود نقص در دستگاه و تجهیزات
• عدم وجود خاموش کننده های آتش نشانی
• و …

5- مخاطره Hazard در ادامه بحث 

یکی از واژگان کلیدی در مدیریت ایمنی و ریسک واژه مخاطره می باشد که بسیاری این واژه را با واژه خطر یا Danger اشتباه می گیرند. و در بسیاری از موارد هم این دو واژه عینا به جای هم به کار برده می شوند. مخاطره در واقع شرایطی است که می تواند آسیب برساند. شرایطی که دارای پتانسیل صدمه و آسیب به افراد و سازمان را دارد و به همین ترتیب می توان گفت که خطر شرایطی است که تماس نامطلوب با یک منبع انرژی را فراهم می کند (خطر بالقوه)

6- خطر Danger در ادامه بحث واژگان و اصطلاحات HSE

هر مخاطره ای که مهار نشده باشد خود یک خطر است. خطر یعنی مواجهه نسبی با یک مخاطره. وقتی در معرض مخاطره قرار بگیریم می گوئیم خطر در حال شکل گیری و کمین است. خطر همان بالفعل شدن مخاطره است.

7- واقعه Event

در ادامه بحث واژگان و اصطلاحات ایمنی صنعتی و بهداشت حرفه ای در این بخش می خواهیم واژه واقعه را برای شما بیان کنیم. به گروه وسیعی از شرایطی اصلاق می شود که در مسیر انجام وظیفه/کار اختلال ایجاد می کند و در نهایت منجر به رویداد یا یک واقعه ناگوار می شود.

8- واقعه ناگوار Mishap

واقعه ناگوار همان رویداد یا رخداد است که در ادامه آن را توضیح خواهیم داد.

9- رخداد یا رویداد Incident

به گروه وسیعی از وقایعی اطلاق می شود که در مسیر انجام وظیفه یا کار اختلال ایجاد می کنند. حادثه خود بخشی از این گروه رویدادها می باشد. و بخش دیگری از این رویدادها حوادثی هستند که بخیر می گذرند. بهر حال واژه رویداد به وقایعی اطلاق می شود که امکان بالقوه برای ایجاد شرایط لازم برای مرگ، آسیب های جدی، صدمه به تجهیزات و یا محیط زیست را داشته باشند.

10- شبه حادثه یا Near Miss در ادامه بحث ایمنی صنعتی و بهداشت حرفه ای

هر زمان اتفاقی بیفتد که منجر به آسیب جسمی نشود و فقط بگوئیم خدا رو شکر! یا از بغل گوشم رد شد! یا خدا رحم کرد و این چنین مواردی در واقع شبه حادثه بوده است. شبه حادثه ممکن خسارت جانی نداشته باشد ولی بهر حال یک واقعه به حساب خواهد آمد چرا که روند کارها را مختل می کند و حداقل افراد از وقوع آن شوکه می شوند.

11- حادثه Accident

برای حادثه تعاریف مختلفی از سوی متخصصان و حتی بسیاری از سازمان ها ارائه شده است که هر کدام از این تعاریف بخشی از حادثه را تعریف کرده اند و تعریف منحصر به فردی در این خصوص وجود ندارد. در ادامه بحث واژگان ایمنی صنعتی و بهداشت حرفه ای (HSE) تعدادی از تعاریف حادثه را برای شما بیان می کنیم:

• حادثه عبارت است از هر اتفاق و رویداد پیش بینی نشده و غیر مترقبه ای که باعث متوقف شدن جریان کار شده و در نتیجه مقداری از نیروی کار تلف می شود.
• حادثه عدم مهار کردن و کنترل انرژی است.
• حادثه یعنی ضعف در جوابگوئی به یک محرک و فرار از حالت مخاطره
• حادثه یعنی رهائی برنامه ریزی نشده انرژی و مواد خطرناک که به دلیل عمل ناایمن و شرایط ناایمن و هم چنین در اثر عف در مدیریت و و جود شرایط فردی و محیطی نامطلوب به وجود می آید.
• حادثه عبارت است از حادثه ای که در حین انجام وظیفه و به سبب آن برای بیمه شده اتفاق می افتد. مقصود از انجام وظیفه اوقاتی است که بیمه شده در گارگاه، موسسات وابسته، ساختمان و محوطه آن مشغول به کار می باشد. و یا به دستور کارفرما در خارج از محوطه کارگاه مامور انجام کاری باشد (تعریف تامین اجتماعی)

12- شرایط اضطراری Emergency

در ادامه بحث واژگان و اصطلاحات ایمنی صنعتی و بهداشت حرفه ای (HSE) به واژه شرایط اضطراری خواهیم پرداخت. شرایط اضطراری هر گونه واقعه، اتفاق و یا شرایط پیش بینی نشده و طرح ریزی نشده ای است که می تواند باعث مرگ، آسیب و صدمه به انسان ها، جامعه و طرف های ذی نفع شود و یا بتواند باعث ایجاد خسارت های مالی شود.

شرایط اضطراری می تواند باعث توقف در فعالیت های اقتصادی سازمان شده، آسیب های فیزیکی ایجاد کرده و حیات سازمان را تهدید کند. واعه غیر عادی که فرآیند، پرسنل و سرمیاه های سازمان را هدید می کند. یک وضعیت اضطراری / بحرانی در بحث ایمنی صنعتی و بهداشت حرفه ای رویدادی است که:

• ناگهانی رخ دهد
• وضعیت و توانائی فعالیت عادی یک سازمان یا جامعه را برهم زده و متوقف نماید.
• نازمند اقدام فوری است.

سازمان جهانی بهداشت شرایط اضطراری را واقعه ای ناگهانی و نیازمند اقدام فوری توصیف نموده است. در یک سطح بالاتر از شرایط اضطراری بحران یا Crisis رخ می دهد. بحران می تواند تهدید یا واقعه ای باشد که هرج و مرج و آشفتگی همراه با درد و رنج را در پی داشته باشد.

بحران واقعه بزرگ و پیش بینی نشده ای است که پتانسیل قوی برای نتایج منفی و نامطلوب دارد. بحران واقعه یا فعالیتی همراه با اثرات منفی است که روی شهرت و اعتبار کار تاثیر می گذارد . نوعا موقعیتی است که اوضاع خارج از کنتل است.

13- ایمنی Safety در ادامه بحث ایمنی صنعتی و بهداشت حرفه ای (HSE)

ریشه واژه ایمنی به یک واژه قدیمی فرانسوی به نام Sauf برمی گردد و به لاتین این واژه Salvus نامیده می شود. معنی واژه Sauf یعنی بدون جراحت یا بدون آسیب است. معنی مدرن ایمن safe از اواخر قرن چهاردهم شکل گرفت که شامل نبود مواجهه با خطر (‘not being exposed to danger’) است و بعدها، اولین بار در دهه ۱۹۵۰ واژه ایمن به عنوان صفتی برای اقدامی یعنی نبود ریسک ( free from risk) ثبت شد.

ایمنی به مفهوم اجتناب از مرگ، آسیب یا بیماری به افراد، مشتریان، پیمانکاران و همه افراد جامعه و همچنین اجتناب از آسیب به اموال و محیط زیست است. در مهندسی ایمنی سیستم، اجتناب از مخاطره است. نکته قابل توجه این است که ایمنی بطور مقدار مطلق وجود ندارد و صددرصد ایمنی امکان پذیر نیست.
ایمنی یعنی میزان رهایی از خطر، میزان در امان بودن از خطر، میزان رهایی از شرایط مخاطره آمیز، امن و امنیت و رعایت اصول و مقرراتی است جهت رهایی از ایجاد شرایط مخاطره آمیز برای حفظ نیروی انسانی و تاسیسات ایمنی میزان رهایی از ریسک غیرقابل پذیرش است.

14- ریسک Risk در ادامه بحث واژگان و اصطلاحات ایمنی صنعتی و بهداشت حرفه ای (HSE)

ریسک برای خیلی از افراد با حوزه ها با فعالیت ها نظير اقتصاد، کسب و کار، ورزش، صنایع و همچنین زندگی روزمره واژه آشنایی است ولی همیشه به این سادگی مفهوم اش درک نمی شود. لذا درک آن یکی از چالش های مهم در مدیریت ریسک است. مخاطره تنها شدت با نتیجه پایانی را نشان می دهد ولی ریسک مفهوم شدت پیامد و احتمال رخ دادن آن را در هم می آمیزد.

تعاریف مختلفی از سوی افراد و سازمانها ارائه شده است. به برخی از این مفاهیم ریسک اشاره می شود. ریسک عبارتست از احتمالی که مخاطره باعث صدمه و خسارت شود ضربدر شدت آن صدمه یا خسارت. بنابراین ریسک احتمال بالفعل شدن یک مخاطره است. بصورت ریاضی ریسک حاصلضرب احتمال یک واقعه نامطلوب خاص (مانند صدمه جسمانی، حریق و غیره) در پیامد آن واقعه است.

یکی دیگر از تعاریف ریسک در زمینه ایمنی صنعتی و بهداشت حرفه ای (HSE) عدم قطعیت یک واقعه است. یعنی وقتی می گوئیم که این فعالیت یا کار همراه با ریسک است یعنی شانس موفقیت یا شکست در آن وجود دارد.

حتما ببینید: دوره آموزشی ارزیابی ریسک

در پایان حتما این ویدئو را ببینید: تفاوت ریسک و خطر